Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki

Ostatniego dnia sierpnia 1919 roku spektaklem Moniuszkowskiej Halki zainaugurowano w Poznaniu działalność Teatru Wielkiego - trzydzieści jeden lat później, pierwszej scenie muzycznej miasta nadany zostanie patronat największego polskiego kompozytora operowego.

Istnienie sceny operowej w Poznaniu jest kontynuacją bogatej tradycji, sięgającej jeszcze czasów saskich, kiedy to podróżujące z Drezna do Warszawy włoskie trupy teatralne, prezentowały tu - komedie, intermedia, pantomimy i... opery. Pierwsze przedstawienia odnotowano już przed dwustu laty na dziedzińcu ówczesnego kolegium jezuickiego, przy dzisiejszej ul. Gołębiej (w gmachu obecnej Szkoły Baletowej) - tam też począwszy od 1783 roku regularnie występował zespół teatralny Wojciecha Bogusławskiego. Do początków dziewiętnastego wieku w Poznaniu gościły zespoły z Warszawy, Krakowa, Pragi, wystawiając utwory autorów polskich (Wybicki, Stefani, Elsner), włoskich (Paisiello, Cimarosa, Piccini, Salieri), francuskich (Grétry, Audinot), niemieckich (E.T.A. Hoffmann, Müller, Hoffmeister) i in.

Z wybudowaniem w 1804 roku (na dzisiejszym Placu Wolności) Teatru Królewskiego z widownią dla tysiąca widzów, rozpoczęła się w Poznaniu historia stałych teatrów repertuarowych, służących przez kolejne 100 lat zarówno zespołom polskim, jak i niemieckim, goszczącym tu obcym trupom teatralnym, ale i innym znakomitościom - w roku 1806 odbył się tu wielki bal na cześć cesarza Napoleona, który w dawnym kolegium pojezuickim w Poznaniu na dwa tygodnie założył kwaterę główną. Na scenie Teatru wystawiane są dzieła Mozarta, Webera, Cherubiniego, Elsnera, Dittersdorfa, Haydna, a po wydaniu przez władze pruskie w 1827 roku zakazu gry zespołom polskim (zakaz obowiązywał przez 10 lat), Kurpińskiego - w niemieckim przekładzie.

W 1870 roku powstał pierwszy stały zespół teatralny, wystawiający m.in. operetki Offenbacha i Suppégo czy też choćby pierwszą poznańską inscenizację Moniuszkowskiej Halki (8 marca 1873). Z początku w pierwszym stałym teatrze polskim wybudowanym w 1875 roku prawie połowę repertuaru stanowiły utwory czysto instrumentalne (wykonywane przez orkiestrę wojskową), później natomiast dominowała opera i operetka, co nieraz spotykało się z krytyką. Zanim doszło do wybudowania dzisiejszej sceny pod Pegazem, zagrano w Poznaniu 11 dzieł Wagnera (Tannhäuser miał ok. 75 przedstawień!), 9 Rossiniego, po 8 Verdiego, Donizettiego i Mozarta, 19 Offenbacha, 13 Aubera, z repertuaru polskiego 17 Damsego, 12 Elsnera, 7 Moniuszki, 6 Kurpińskiego.

W roku 1909 - wraz z wprowadzaniem przez ówczesne władze pruskie nowego założenia urbanistycznego miasta - rozpoczęto budowę nowoczesnego gmachu teatru miejskiego. Gmach, projektu monachijskiego architekta Maxa Littmanna, z neoklasycystyczną fasadą i pozbawioną lóż, "demokratyczną" widownią zwieńczyła charakterystyczna figura Pegaza. Tak ukształtowana bryła czyniła teatr porównywalny ze scenami w Dessau, Monachium, Linzu czy Królewcu.

Przejęcie Teatru Miejskiego przez władze polskie w 1919 roku otrzymało znakomitą oprawę: wieczorny spektakl Halki poprzedziła poranna akademia z udziałem Prezydenta Poznania Jarogniewa Drwęskiego oraz wybitnych osobistości z całego kraju: Kornela Makuszyńskiego, Emila Młynarskiego, Zenona Przesmyckiego ps. Miriam, Józefa Kotarbińskiego i in. Początkowo na scenie wystawiano również sztuki teatralne i wykonywano utwory symfoniczne, nieraz z udziałem najwybitniejszych polskich solistów. Jednak to dzięki operze i baletowi teatr szybko stał się jedną z najważniejszych scen muzycznych w kraju. Przedwojenne dzieje wyznaczają kolejne kadencje dyrektorskie - Adama Dołżyckiego (1919-1922), Piotra Stermicza-Valcroziaty (1922-1929), Zygmunta Wojciechowskiego (1929-1933) i Zygmunta Latoszewskiego (1933-1939), którego działalność, brutalnie przerwana wybuchem wojny, doprowadziła do zbudowania repertuaru i osiągnięcia poziomu artystycznego porównywalnych z największymi scenami ówczesnej Europy.

Repertuar opery poznańskiej w pierwszym dwudziestoleciu działalności obejmował utwory kompozytorów polskich oraz dziewiętnastowieczną klasykę opery włoskiej, francuskiej, niemieckiej - zrealizowano 12 prawykonań oper i baletów polskich, polskie prawykonanie baletu Harnasie Karola Szymanowskiego (9 kwietnia 1938), a także osiemnaście polskich prawykonań oper i operetek - Mozarta (Cosi fan tutte), R. Straussa (Ariadna na Naxos), Borodina (Kniaź Igor), Verdiego (Nieszpory sycylijskie), Pucciniego (Jaskółka), Glucka (Alcesta) i in. W starannie dobieranym zespole wykonawców i realizatorów znajdowały się nazwiska najwspanialszych artystów operowych - byli to m.in.: Karol Urbanowicz, Maria Janowska-Kopczyńska, Zygmunt Szpingier, Maksymilian Statkiewicz, Bolesław Fotygo-Folański, Mieczysław Rozmarynowicz, obok których stawali wyśmienici goście - Jan Kiepura, Toti dal Monte, Mario Battistini, Wanda Wermińska, Ada Sari, Ewa Bandrowska-Turska, Adam Didur, Stefan Belina-Skupniewski, czy Pietro Mascagni, który dyrygował swoją Rycerskością wieśniaczą (1925).

Po okupacyjnej przerwie, jesienią 1945 roku poznańska opera pod kierownictwem Zygmunta Wojciechowskiego jako pierwsza w kraju wznowiła działalność artystyczną. Inauguracyjną premierę operową Krakowiaków i Górali Karola Kurpińskiego (2 czerwca 1945) poprzedził cykl koncertów i recitali w zniszczonym w wyniku działań wojennych gmachu. Począwszy od pierwszego pełnego powojennego sezonu artystycznego dyrekcję Teatru powierzono ponownie zasłużonemu już dla poznańskiej sceny Zygmuntowi Latoszewskiemu. Wybitny artysta, obdarzony przy tym znakomitą intuicją w prowadzeniu teatru operowego, wzbogacił niebawem zespół solistów o kolejne wybitne głosy - m.in. Antoninę Kawecką, Stanisławę Zawadzką, Jerzego Sergiusza Adamczewskiego, Franciszka Arno czy Mariana Woźniczkę, a zrealizowany repertuar pozwolił teatrowi zdobyć renomę pierwszej sceny muzycznej kraju, wpisaną odtąd na trwałe w jej historię i tradycję. Pod dyrekcją Zygmunta Latoszewskiego zespół poznański pierwszy raz w historii występował poza własną siedzibą dając 35 przedstawień swojego powojennego repertuaru przed publicznością Warszawy (kilka transmitowanych przez radio).

Powołanego na stanowisko dyrektora Filharmonii Narodowej w Warszawie Zygmunta Latoszewskiego zastąpił na jeden sezon Zdzisław Górzyński, by później odstąpić stery poznańskiego teatru operowego wybitnej osobowości, jednej z najwspanialszych postaci poznańskiego życia muzycznego, Walerianowi Bierdiajewowi. Pięć lat jego dyrekcji przyniosło wiele znakomitych realizacji, w tym oper kompozytorów rosyjskich - Musorgskiego, Borodina, Czajkowskiego czy Rimskiego-Korsakowa (polskie prawykonanie Śnieżynki w 1951) - a także znakomitych premier repertuaru baletowego, przygotowanych pod kierunkiem Leona Wójcikowskiego. W 1952 roku zespół opery poznańskiej jako pierwszy w historii odbył zagraniczną podróż artystyczną do Moskwy. Wśród solistów zaangażowanych przez Waleriana Bierdiajewa w Poznaniu byli artyści takiej miary jak: Barbara Kostrzewska, Halina Dudicz-Latoszewska, Wacław Domieniecki, Antonina Kawecka, Zofia Czepielówna, Franciszek Arno, Józef Prząda, wśród tancerzy - Irena Cieślikówna, Barbara Karczmarewicz, Maria Krzyszkowska, Teresa Kujawa, Stella Pokrzywińska, Conrad Drzewiecki, Witold Gruca, Władysław Milon, Eugeniusz Papliński, Józef Stancak, Leon Wójcikowski, dyrygent Henryk Czyż, reżyser Ludwik René i in.

Poprzez kolejne dziewięć lat dyrekcję Teatru sprawował Zdzisław Górzyński, wzbogacając repertuar o polskie pierwsze wykonania oper i baletów (Śpiąca królewna Czajkowskiego), a także o przyjęte z entuzjazmem premiery Holendra tułacza Wagnera, Lakme Delibes'a, Cyrulika sewilskiego Rossiniego, Manru Paderewskiego i in., przygotowane we współpracy z wybitnymi realizatorami - Stanisławem Jarockim, Feliksem Parnellem, Willy Bodensteinem i in., z udziałem znakomitych solistów - Krystyny Jamroz, Alicji Dankowskiej, Krystyny Pakulskiej, Ireny Winiarskiej, Stefana Budnego, Albina Fechnera, Mariana Kouby, Bernarda Ładysza, Antoniego Majaka, Władysława Malczewskiego.

Robert Satanowski, stojący na czele poznańskiej sceny w latach 1963-1969, przygotował polskie prapremiery oper Katarzyna Izmajłowa Dymitra Szostakowicza, Dziecko i czary Ravela, Chowańszczyzny Musorgskiego, Szkoły żon Liebermanna oraz Krwawych godów Szokolaya, a także - po raz pierwszy w Polsce po II wojnie światowej - Tannhäusera i Tristana i Izoldę Wagnera. Mianem wybitnych określono również premiery Damy pikowej Czajkowskiego, Attili Verdiego i Czarodziejskiego fletu Mozarta. Wśród solistów Teatru byli wówczas Zdzisława Donat, Alicja Dankowska, Antonina Kawecka, Bożena Karłowska, Krystyna Pakulska, Barbara Zagórzanka, Jan Czekay, Marian Kondella, Marian Kouba, Władysław Malczewski, Józef Prząda, Stanisław Romański, Józef Węgrzyn. Kierowany przez Conrada Drzewieckiego zespół baletowy, z primabaleriną Olgą Sawicką, święcił triumfy zarówno z pozycjach repertuaru klasycznego, jak i wybitnych realizacjach utworów współczesnych, takich jak: - Historia żołnierza i Ognisty ptak Strawińskiego, Improwizacje do Szekspira Ellingtona - Szostaka, Wariacje 4:4 Woźniaka (prapremiera), Tempus jazz 67 Miliana, Adagio na smyczki Albinoniego i in.

Dyrekcje Mieczysława Nowakowskiego (1969-1972) i Jana Kulaszewicza (1972-1978) wyznaczają kolejne premiery kreacji baletowych Olgi Sawickiej, Wiesława Kościelaka, Romy Juszkat i Przemysława Śliwy oraz inscenizacji operowych Krystyny Kujawińskiej, Stanisława Romańskiego, Aleksandra Burandta, Barbary Zagórzanki, Ewy Werki i Józefa Kolesińskiego. Wśród premier znajdują się także pierwsze polskie wykonania oper Brittena (Opera żebracza, Sen nocy letniej), Orffa (Mądra), Bartóka (Zamek księcia Sinobrodego), Verdiego (Don Carlos), Leighta (Człowiek z La Manczy), Rossiniego (Kopciuszek), Offenbacha (Opowieści Hoffmanna). Zespół niejednokrotnie prezentował repertuar baletowy oraz opery polskie na scenach zagranicznych.

Mieczysław Dondajewski (1978-1992) budował repertuar Teatru dbając o jego stylistyczną różnorodność i bogactwo form. Obok wartościowych dzieł operowej klasyki XIX wieku i utworów współczesnych (prapremiera Czarnej maski Pendereckiego), zrealizowano inscenizacje dzieł pierwotnie przeznaczonych do koncertowego wykonania - Joanna d'Arc na stosie Honeggera, Carmina burana Orffa, Ognisty anioł Prokofiewa czy Requiem Verdiego spotykały się z wielkim uznaniem, czasami prowokując, budząc kontrowersje. Zespół opery poznańskiej prezentował najciekawsze spektakle swojego repertuaru na renomowanych scenach Europy oraz międzynarodowych festiwalach muzyczno-teatralnych w Pradze, Wiesbaden, Dreźnie, Brighton, Sofii, Moskwie, Petersburgu i Berlinie.

W latach 1992-1995 dyrektorem naczelnym Teatru był ekonomista Władysław Radomski, mający u swego boku zastępcę do spraw artystycznych - muzykologa Macieja Jabłońskiego. Po raz pierwszy w dziejach, Teatr otrzymał dyrekcję o odmiennym od dotychczasowego modelu strukturalnym. Kierując się ideą maksymalnego wzbogacenia propozycji repertuarowej, sięgnięto po rzadziej wykonywane pozycje operowe - Semiramide Rossiniego i formy kameralne realizowane w ramach Sceny Kameralnej Teatru Wielkiego: spektakl Tasso i Cervantes, The Prodigal Son Brittena, niekonwencjonalne i kontrowersyjne inscenizacje operowej klasyki (Cyganeria Pucciniego, Zemsta nietoperza Straussa) oraz recitale wokalne.

W styczniu 1995 na czele Teatru stanął Sławomir Pietras, wieloletni dyrektor teatrów operowych w Polsce. W repertuarze Teatru pojawiło się wiele nowych realizacji wysoko cenionych przez krytykę i znakomicie przyjmowanych przez publiczność w kraju i za granicą, począwszy od światowej prapremiery opery Elektra Mikisa Theodorakisa (prawykonanie w maju 1995 w Luksemburgu, "Kulturalnej Stolicy Europy Roku 1995"), poprzez wybitne inscenizacje repertuaru operowego (Diabły z Loudun Pendereckiego; Nabucco, Traviata i Trubadur Verdiego; Don Pasquale Donizettiego; Tosca i Madame Butterfly Pucciniego; Halka Moniuszki; Wesele Figara i Czarodziejski flet Mozarta; Cyrulik sewilski Rossiniego; Borys Godunow Musorgskiego; Salome Straussa; Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale Stefaniego/Bogusławskiego; Parsifal Wagnera; Żydówka Halevy'ego; Carmen Bizeta), polskie prapremiery (Galina Landowskiego i musical Upiór w operze Yestona/Kopita), po spektakle baletowe (Jezioro łabędzie Czajkowskiego, Giselle Adama, Zorba Theodorakisa, prawykonanie Tryptyku baletowego Pendereckiego, Popołudnie fauna Debussy'ego, Trójkątny kapelusz de Falli, Harnasie Szymanowskiego, Chopin tańczony nocą..., Hommage a Niżyński, Cztery pory roku Vivaldiego prezentowane w ramach X Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego MALTA 2000) oraz spektakle dla dzieci i młodzieży (Krasnoludki, krasnoludki... Gaertner, widowisko Wigilie polskie Barbary Wachowicz).

Teatr Wielki współpracował ze scenami festiwalowymi oraz teatrami za granicą: w Baden-Baden, Brukseli, Heilbronn, Luksemburgu, Xanten i Carcassonne. Odważne i kontrowersyjne inscenizacje przygotowane przez zespół i realizatorów poznańskiej sceny operowej zyskiwały aprobatę zarówno widzów, jak i krytyki, czego dowodem była chociażby spontaniczna reakcja francuskich mediów po prezentacji uwspółcześnionej wersji Carmen, jaką reżyser - Marek Weiss-Grzesiński, zrezygnowawszy ze sztafażu tradycyjnych środków wyrazu i ekspresji oraz "hiszpańskiego kostiumu", z powodzeniem zaproponował konserwatywnej publiczności w Carcassonne w lipcu 2000 r.

Zespół teatru z powodzeniem brał udział w międzynarodowych festiwalach muzycznych, teatralnych i baletowych, wracając z tych podróży artystycznych z wieloma nagrodami i wyróżnieniami, uhonorowany m.in. Złotą różą Fundacji Świętego Jerzego w Wenecji czy specjalną nagrodą Międzynarodowego Festiwalu Muzycznego w Salsomaggiore za kreowanie dzieł Verdiego.

Polska prapremiera opery Marcela Landowskiego Galina, zrealizowana w Teatrze Wielkim w Poznaniu 30 maja 1999 r. zyskała tak wielkie i powszechne uznanie, że spektakl ów zaproszono jako jedyną prezentację polskiego teatru operowego na Światową Wystawę EXPO 2000 w Hanowerze.

Wraz z objęciem dyrekcji teatru przez Michała Znanieckiego z dniem 1 lipca 2009 roku, dla Teatru Wielkiego nastał czas nowych wyzwań artystycznych, wpisanych w liczne koprodukcje ze światowymi scenami operowymi. Sezon 2009/10 otworzył spektakl Ernani G. Verdiego, realizowany wraz z Israeli Opera w Tel Awiwie oraz ABAO-OLBE w Bilbao.

Na nowej scenie kameralnej im. Wojciecha Drabowicza, przystosowanej specjalnie do prezentowania małych form muzycznych, uruchomiony został cykl spektakli Opera kieszonkowa, w ramach którego prezentowane są dzieła jednoaktowe, niedokończone, kompozycje salonowe.

12 lipca 2012 roku stanowisko dyrektora Teatru Wielkiego w Poznaniu objęła Renata Borowska-Juszczyńska.

Stawiane przez nią cele to dbałość o wysoki poziom tzw. „codziennego spektaklu” – uzupełnianie potencjału zespołu solistów Teatru o kunszt śpiewaków gościnnych, zatrudnianie jak najlepszych muzyków i współpraca z uznanymi dyrygentami. To także tworzenie różnorodnego repertuaru, wzbogaconego o spektakle inscenizowane zgodnie ze współczesnymi trendami teatralnymi – łączenie arcydzieł muzyki z unikatową wyobraźnią realizatorów, znanych i cenionych w świecie operowym i nie tylko (David Pountney, Denis Krief, Kirsten Delholm, Pippo Delbono, Leszek Mądzik, Maciej Prus, Ran Arthur Braun), oraz wprowadzanie na afisz kompozycji współczesnych i zamawianie nowych, w tym realizowanych przez znakomicie zapowiadających się debiutantów w dziedzinie opery (Anioł dziwnych przypadków Bruno Coli w reżyserii Krzysztofa Cicheńskiego, premiera: czerwiec 2014).

O sukcesie tej drogi świadczą nagrody i wyróżnienia przyznane premierowym spektaklom: Teatralna Nagroda Muzyczna im. J. Kiepury w 2014 roku dla najlepszego spektaklu operowego (Portret Mieczysława Wajnberga w reż. Davida Pountneya; premiera: grudzień 2014; spektakl nominowany również do nagrody Koryfeusz Muzyki Polskiej, przyznawanej przez Instytut Muzyki i Tańca), nagroda dla Tadeusza Kozłowskiego – najlepszego dyrygenta, czy nagroda za scenografię do spektaklu Cyberiada Krzysztofa Meyera w reż. Rana Arthura Brauna, autorstwa Justina C. Arienti (premiera: maj 2013).

Ważnym celem dyrektor Renaty Borowskiej-Juszczyńskiej jest również szeroko rozumiana edukacja operowa realizowana poprzez projekty i propozycje edukacyjne dla najmłodszych widzów, współpracę z uczelniami i studentami, rozwijanie Laboratorium Teatru Operowego i Pracowni Krytyki Operowej oraz organizację warsztatów i wykładów otwartych dla szerokiej publiczności w każdym wieku.